Скачать

Образ белорусской хаты в белорусской культуре

Дыпломная праца прысвечана даследванню аднаго з найбольш змястоўных вобразаў беларускай традыцыйнай культуры – вобразу дома. Дадзены вобраз разглядаецца як аб’ект матэрыяльнай і духоўнай культуры. У працы ён разглядаецца як сімвал роднасці, на якім будуюцца творы беларускіх мастакоў, пісьменнікаў, мысліцелей.

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ............................................................................................................................. 3

ІІ. ХАТА Ў СІСТЭМЕ ТРАДЫЦЫЙНЫХ КАШТОЎНАСЦЯЎ..................................... 7

2.1. КАСМАЛОГІЯ........................................................................................................... 7

2.2. ХАТА Ў ФІЛАСОФІІ ПРАШЧУРАЎ..................................................................... 10

2.3. ХАТА Ў ВУСНАЙ НАРОДНАЙ ТВОРЧАЦІ...................................................... 16

ІІІ. ВОБРАЗ ДОМУ Ў БЕЛАРУСКАЙ КРЭАТЫЎНАЙ КУЛЬТУРЫ........................ 21

3.1. ПРА СКАРЫНУ І АЛІЗАРОЎСКАГА.................................................................. 21

3.2. ВОБРАЗ ДОМУ Ў БEЛАРУСКІМ ВЫЯЎЛЕНЧЫМ МАСТАЦТВЕ 19 СТАГОДДЗЯ. 27

3.3. ДОМ-ХАТА Ў ТВОРАХ В. БЯЛЫНІЦКАГА-БІРУЛІ......................................... 32

IV. СІМВОЛІКА НАЦЫЯНАЛЬНАЙ КУЛЬТУРНАЙ ПРАСТОРЫ XX СТАГОДДЗЯ. 37

4.1. РОЛЯ ХАТЫ Ў ПАЭТЫЧНЫХ ТВОРАХ КУПАЛЫ......................................... 37

4.2. СІМВАЛІЧНАСЦЬ ДОМА-ХАТЫ Ў ДРАМЕ КУПАЛЫ “РАСКІДАНАЕ ГНЯЗДО” 43

4.3. “...ЯК Я Ў ХАТУ ЎВАЙДУ, МЯНЕ ШТОСЬЦІ ГНЯЦЕ”.................................... 49

ЗАКЛЮЧЭННЕ.................................................................................................................... 51

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ...................................................................... 56

Дом, хата, сядзіба... Гэта грунт існавання, жыцця ўвогулле. Жыллё. З ім звязаны лёс чалавека і ад яго залежыць.

Вусная народная творчасць шмат месца адводзіць хатняй тэматыцы. Вывучаючы яе, мы знаходзім той магічны сэнс, які народ надаваў свайму жыллю. Шмат народных абрадаў падкрэсліваюць гэта, а загадкі, прымаўкі, прыказкі падцвярждаюць.

Вобраз дому, хаты безумоўная адзінка беларускага мастацтва: літаратуры, жывапісу, тэатра. Гэта як твар нашай Радзімы – Беларусі. Творцы ўключаюць у свае працы гэты вобраз, каб быць бліжэй да народу.

Вобраз хаты выступае ў мастакоў як сімвал адзінства з прыродай, як яе частка, на якую нават крытыкі не заўсёды звяртаюць увагу. Гэта уласціва творчасці Вітольда Бялыніцкага-Бірулі, мастака, чые творы зрабіліся набыткам культуры Беларусі і Расіі. У яго пейзажных творах вобраз хаты, млына вельмі арганічны з прыродай роднага краю.

У літаратуры хата – гэта сцэна, дзе разгортваюцца падзеі. У творчасці пісьменнікаў канца 19 – пачатку 20 стагоддзяў яна мае шматбаковую сімвалічную накіраванасць. Гэта быў цяжкі час у нашай гісторыі, які знайшоў свой адбітак у творчасці пісьменнікаў. Хата – гэта любоў селяніна, які глыбока прывязаны да свайго кута. Гэта як жывое для яго, гэта тое, што складае яго жыццё, што яднае з навакольным асяроддзем. І ў той жа час вобраз дому можа быць як сімвал пратэсту.

На думку прыходзяць параўнанні: Беларусь – хата – Радзіма. А дзе была гэта Беларусь? Яна доўгі час блукала, шукала сваё месца: сваю зямлю, свой дах – неба, свайго гаспадара – беларуса. А той гаспадар разам з ёй не мог знайсці прытулка, не мог зразумець, дзе яго Радзіма – яго дом. Праз складаныя лёсы простых беларускіх сямей мы бачым складаны лёс Беларусі.

Дадзеная праца мае на мэце намаляваць агульную карціну семантычнай дынамікі вобразу хаты ў беларускай культуры, ад хаты-жылля ў архаічнай свядомасці прашчураў да ідэі дзяржавы-дома.

Сярод асноўных задач працы трэба вылучыць наступныя:

1. Раскрыццё семантыкі традыцыйнай хаты-жылля ў філасофіі прашчураў, якая выявілася ў вуснай народнай творчасці.

2. Адлюстраванне працэсу фалькларызацыі культуры.

3. Увасабленне ідэі Радзімы ў вобразе хаты ў беларускім выяўленчым мастацтве 19 стагоддзя.

4. Раскрыццё шматбаковага характара вобразу дома-хаты ў творчасці Янкі Купалы.

2.1. КАСМАЛОГІЯ.

У архаічнай свядомасці кожнае жытло надавала прасторавы сэнс, аддзяляла чалавека ад космаса. У доме як бы суіснавалі чалавек і Сусвет, унутраннае і вонкавае, таму станавіліся магчымымі перакадзіроўкі паміж часткамі чалавечага цела, элементамі космасу і дэталямі хаты.

У семантыцы традыцыйнай хаты ў значнай ступені закансервавалася ўзаемная праекцыя макра- і мікракосмасу, а ў нормах структуравання адбіліся ўяўленні пра арганізацыю ўласнага свету і спосабы арыентаціі ў ім, што знайшло праяву ў суаднясенні адзначанных элементаў жытла з асноўнымі параметрамі карціны свету(4;17). Так, своеасаблівай воссю жытла выступае дыяганаль кут-печ, якая адным канцом (чырвоны кут) паказвае на святло, усход, божы бок, а другім канцом (печ) – на захад, цемру і да т.п.

Аснова, падмурак хаты асэнсоўваліся як ніжні свет, падзем’е, “той” свет, а дах, вышкі – як верх, неба, крона, купал, што часам сімвалізаваўся з вобразам нябеснага агню.

Уяўленні пра верхні і ніжні свет у старажытнасці зліваліся ў адзін непадзельны семантычны комплекс, які палягаў у кантамінацыі верху і нізу. Магчыма, падобнае сумяшчэнне ўвасобілася ў цэнтральным пячным слупе, недзе нават ў выглядзе антрапаморфнага ідала, з якім самым цесным чынам былі звязаны ўяўленні аб бостве-продку.

Для традыцыйных грамадстваў характэрна супрацьпастауленне паміж тэрыторыяй пражывання (гэта наш свет, космас) і невядомай, няпэўнай прасторай, якая набывала ўсе рысы хаосу. Чалавек імкнуўся жыць толькі ў цалкам арганізаваным свеце, у космасе, і таму будаванне для сябе жытла, размяшчэнне на пэўнай тэрыторыі прыпадаблялася стварэнню свету.

Відаць, адным з першых актаў абжывання прасторы станавілася яе адмежаванне, вылучэнне “свайго” локуса, за межамі якога заставаўся “той” свет.

Так уласна сцены, дах, вокны становяцца першымі граніцамі, межамі паміж асвоеным і неасвоеным, паміж “сваім” і “чужым”. Аднак гэта яшчэ не азначала, што вылучаная прастора і яе элементы набывалі цалкам станоўчыя характарыстыкі. Заўважым, што практычна кожная адзінка традыцыйнага жытла захоўвала рысы “чужога”, варожага, дэманічнага, не ўласцівага чалавеку. Толькі ад часоў прыняцця хрысціянства пераважна станоўчым локусам становіцца кут з бажніцамі.

Значную ролю ў семантызацыі жыллёвай прасторы і яе элементаў грае традыцыйны інтэр’ер сялянскай хаты. Ля ўваходу размяшчалася печ, ля якой знаходзіўся качарэжнік, дзе туліўся пячны рыштунак: качарга, чанняла, вілкі ды іншае. Таму рытуальнае функцыянаванне і семіятычны статус гэтых прыладаў вызначаўся галоўным чынам семантыкай самой печы.

Супраць печы каля ўваходу размяшчаўся гаспадарчы кут (“бабін кут”), дзе стаялі вёдры, кадушкі, а на сцяне вісела паліца з посудам і лыжачнік. У некаторых мясцінах чалеснікі выходзілі ў сенцы, істопку, куды выносіліся пячныя прылады, частку посуду ды іншыя рэчы хатняга ўжытку. Істопка лічылася пераважна “жаночым” памяшканнем, таму і яе начынне, посуд атрымлівалі сімволіку нізу, жаночага пачатку(4;18).

Семантыка жыллёвай прасторы, семіянтычныя характарыстыкі хатняга начыння прачытваюцца ў кантэксце традыцыйнага рытуальнага сцэнарыя жыцця чалавека. Акрамя таго, семантызацыя элементаў хатняга ўжытку адлюстроўвае разуменне архаічным чалавекам структуры карціны свету.

2.2. ХАТА Ў ФІЛАСОФІІ ПРАШЧУРАЎ.

Трэба адзначыць тое, што нашы прашчуры мелі сваю філасофію жылля, якая адлюстроўвалася ў розных абрадах, звычаях, павер’ях.

У народным уяўленні здаўна прасочваецца сувязь паміж пабудовай жытла і будовай сусвету. Хата асэнсоўвалася як частка сусвету і, адначасова, - мадэль сусвету, што можна ўбачыць на дададзеным малюнку:

Пра сувязь з кірункамі свету не забываліся і тады, калі арыентавалі хату ў прасторы. Тая сцяна, на якой будуюць вокны, павінна была глядзець ці то на ўсход, ці то на поўдзень, але ніяк не на захад ці поўнач. І гэта абумоўлівалася не толькі патрэбамі асвятлення памяшкання. Дыяганаль покуць (“чырвоны” кут) – печ і вызначала арыентацыю хаты ў прасторы сусвету. У народзе бытавала нават такое абрадавае дзейства: маці, сын якой быў у салдатах і ад якога даўно не было весткі, брала лусты першага навагодняга хлеба і клала на ноч у чатырох кутах хаты; калі раніцай усе яны цэлыя, то і сын цэлы і здаровы, а калі ж якая знікае, то і сын забіты ў той старане, на якую паказвае кут.

Увесь інтэр’ер хаты адлюстроўваў будову сусвету. Жылая прастора – зямны свет, гарышча – нябёсы. У гэтай структуры ролю самой зямлі, урадлівай глебы выконвала падлога. Таму так распаўсюджана было ў беларусаў абрадавае пасыпанне падлогі зернем. Напрыклад, раніцай Новага года спраўляўся абрад засявання: дзеці хадзілі па вёсцы з торбай, напоўненнай зернем, заходзілі ў хаты і, павітаўшы гаспадароў, імітавалі сяўбу, пасыпаючы падлогу жытам і ячменем, каб сёлета добра ўрадзіла. І на вяселлі пасыпалі зернем падлогу, каб дом ведаў багацце, дабрабыт.

Столь у хаце сімвалізавала неба. Па ім – доўга трымалася ў народным уяўленні – рухалася сонца. Менавіта да столі ў чырвоным куце, што абазначаў усход, святло ў хаце, на Каляды, старажытнае свята павароту сонца на лета, падвешваўся саламяны “павук”, які сімвалізаваў нябеснае свяціла. Характэрна, што на Красную (Вялікодную) суботу ў хатах усю ноч палілі святло, бо старадаўні Вялікдзень быў святам нябеснага агню, вясновага сонца, а святло ў хаце “вітала” веснавое сонца.

Вышэй столі (“неба”) завоблачны свет, які абмяжоўваўся дахам хаты. Менавіта там, на гарышчы, паводле народных павер’яў, жылі духі памерлых продкаў. На гэта паказваюць некаторыя беларускія абрады. Так, калі знахарка лячыла каго-небудзь у хаце, яна стукала венікам столь – клікала на дапамогу хвораму духа-заступніка сям’і. Гэтак жа клікалі духаў продкаў на дапамогу і падчас прыгатавання вясельнага караваю. А вось пры заручынах, калі пілі гарэлку, то рэшткі з кілішкаў выплюхвалі ўверх, да столі, таксама духам продкаў.

Падзел хаты на часткі, што адпавядаюць сферам светабудовы, стасаваўся і са знешнім дэкорам хаты. Характэрнае ў гэтым плане дэкаратыўнае вырашэнне фасадаў. Так, афармленне шчыта (франтона) – верхняй трохкутнай часткі будынка, вядзе да небасхілу, па якім рухаецца дзённае свяціла. Таму на шчыце звычайна рабілі сімвалічныя выявы сонца(14;14).

Вышэй “неба” знаходзілася “бездань нябесная”, якая пралівалася на зямлю дажджом. Таму закрыліны даху хаты аздабляліся найчасцей хвалістым арнаментам, які ўвасабляў нябесную ваду. Закрыліны, якія фарміравалі бакі трохкутніка шчыта, заўсёды рабілі вышэй яго паверхні – “бездань нябесная” над “небам”.

У адрозненні ад шчыта, што суадносіўся з нябёсамі, паверхня зруба хаты адпавядала зямной сферы сусвету. Дэкор у гэтай частцы будынка прыпадаў пераважна на вокны. Тут знаходзім стылізаваныя выявы расліннага свету, жывёл, птушак – усё, што датычыць зямной сутнасці.

Мадэль сусвету, хата ўспрымалася і як прастора, абжытая чалавекам у вялікай неабжытай прасторы сусвету. Таму, закладка падмурка і ўзвядзенне сценаў зруба вызначалі і сімвалічнае аддзяленне асвоенай прасторы ад неасвоенага сусвету. Але калі сцены, падлога, дах як элементы канструкцыі жытла валодалі функцыяй мяжы, якая аддзяляе ўнутранную прастору хаты ад знешняга свету, то дзверы і вокны, наадварот, ажыцяўлялі сувязь са знешнім светам. Пры супрацьпастаўленні асвоенай, дружалюбнай чалавеку ўнутранай прасторы хаты і неасвоенай, чужынскай прасторы знешняга свету дзверы і вокны лічыліся небяспечнымі пунктамі, праз якія сілы знешняга свету маглі пранікнуць у дом.

Пераступанне цераз парог як мяжу паміж прасторай хаты і навакольным светам у народным побыце заўсёды суправаджалася рытуальнымі дзеяннямі. Напрыклад, у даўняй Беларусі, калі варочаліся з царквы пасля хрышчэння, бацька клаў немаўлятка на некалькі хвілін на парозе, што звалася “асвятліць дзіця цераз парог”. Так адзначаўся ўваход у хату новага члена сям’і.

Падчас сватання сват, пераступіўшы парог, нізка кланяўся і казаў пахвалёнага, а потым у сваім слове велічаў парог “залатым”. Свацці ж, пакуль не дагаворацца з бацькамі нявесты, не мелі права адысці ад парога. У час прыезду сватоў з жаніхом, калі яны праходзілі ў хату, жаніх павінен быў стаяць ля парога, бо не быў яшчэ прыняты як суджаны. А вось калі малады прыязджаў у хату нявесты ў дзень вяселля, яе маці станавілася са свечкай на парозе і, падняўшы талерку з хлебам і соллю, трымала, пакуль пад ёю не праходзілі цераз парог усе, хто прыехаў. На вяселлі, калі ў хату неслі каравай, скрыпач, пераступаючы парог, пераставаў граць, а сват, на момант спыніўшыся на парозе, гучна казаў пахвалёнага.

Пра небяспечнасць парога можна меркаваць і з павер’я, што кінутыя на парозе рэчы нельга падымаць, бо яны могуць быць зачараваны(11;95).

У адрозненні ад дзвярэй, кантакт прасторы хаты са знешнім светам праз вокны меў некалькі іншы, так бы мовіць, больш касмічны характар. Праз вокны ўнутранная прастора хаты лучылася з сонцам, кірункамі свету. Так, у адной з валачобных песень пелася:

Пан хазяін

Адчыні аконца

На ўсход сонца.

Калі сувязь са знешнім светам праз дзверы ацэньвалася як рэгламентаваная, то сувязь праз акно як нерэгламентаваная(14;15). Калі ў дзверы праходзілі людзі, то у вокны – духі. Так, праз акно кантактавалі з душамі памерлых продкаў, што сыходзілі з неба. Таму на святкаванне Асянінай (асенніх Дзядоў) лыжку кожнай абрадавай стравы клалі ў асобную пасуду на падаконніку – для памёрлых продкаў. Калі ж у час абрадавай вячэры зазвініць шыба, значыць, душы продкаў прыйшлі і нябачна прысутнічаюць на абрадзе. Праз вокны, лічылася, могуць пранікнуць у хату ведзьмакі і вядзьмаркі, таму, каб абараніцца ад іх, шыбы часам абкладавалі крапівой, за якой прызнавалі засцерагальныя ўласцівасці.

Нерэгламентаванасць сувязі знешняга свету і ўнутраннай прасторы хаты праз акно відаць і ў калядным абрадзе падслухоўвання пад вокнамі, і ў спяванні свавольных шчадровак пад вокнамі хаты. Характэрна, што свавольнасць песенек шчадроўшчыкаў заўважна зніжаецца, калі яны ўваходзяць у дзверы, а тут іх спяванне набывае афарбоўку слаўлення гаспадароў(4;18).

Такім чынам, хата ў старажытных уяўленнях беларусаў выступала як невялічкая абжытая частка агромістага неабжытага сусвету і адначасна як паменшаная мадэль сусвету.

2.3. ХАТА Ў ВУСНАЙ НАРОДНАЙ ТВОРЧАЦІ.

Жыллё і ўсё, што акружала беларускага селяніна ў яго хаце, паслужыла аб’ектамі вуснай народнай творчасці – гэта прыказкі, прымаўкі і загадкі.

Прыказкі, што датычаць хатняга быту, пры многіх супольных рысах з творчасцю іншых народаў адзначаны і рысамі нацыянальнай своеасаблівасці культуры. Тады, калі прыказка разважае пра хату і яе ўнутраны выгляд, пра печ, пра качаргу ці гаршок, адчуваецца, што гаворка вядзецца пра тыя рэчы, да якіх прызвычаены іменна беларускі селянін. Прыказкі бытавога характару яскрава раскрываюць патрэбы і вечныя клопаты селяніна.

У прыказках таксама выразна прасочваецца момант, што неабходна мець свой Родны кут, сваю хату. І гэта з’яўлялася найвялікшым шчасцем. У прыказках хату параўноўваюць нават з маці:

Свая хатка як родная матка(20;209).

Што, безумоўна, паказвае пэўнае стаўленне да свайго кута.

У шмат прыказках можна заўважыць што акцэнт зроблены менавіта на слове “сваё”: “свая хатка”, “свой кут”, “свой вугал”, “сваё гняздо”, “свая лава”, “свая салома”, і, нават, “свой сметнік”.

Гэта паказвае, што кожная сям’я імкнулася мець сваю незалежную гаспадарку. І пытанне свабоды, волі заўжды было актуальным пытаннем у гістарычным развіцці беларусаў. Свая ўласная хата – гэта як і свая Радзіма (не проста радзіма, а менавіта “свая”), дзе ўсе члены сям’і поўнаўладарныя гаспадары:

Чужая хата гаршэй ката.

Нават лічылася горам, няшчасцем не мець сваёй прытуліны:

Бяда не мець свайго ўгла.

У кожнага чалавека ёсць рысы ўладара, але ва ўсіх яны выяўляюцца па рознаму. Хтосьці можа выявіць сабе ў вышэйшых структурах, падпарадкаваць вялікую групу людзей. А звычайны селянін дае выхад сваім здольнасцям, нейкім майстэрскім навыкам у сваім куце:

Кожны пан у сваёй хаце

Ці яшчэ:

На сваём сметніку і певень гаспадар.

Гэта здаўна вядома, што асоба зусім у іншым свеце раскрываецца ў сваёй гаспадарцы. Тут усё вядома, усе дзеянні выпрацаваны і ўпэўненны – гэта ўсё сваё:

І курыца на сваём сметніку раскошна(20;210-211).

І вельмі не складана больш даведацца аб гаспадарах хаты, бачыўшы саму хату. Унутранны і знешні выгляд дома – гэта другі твар гаспадара:

Якая Агатка, такая і хатка.

Не здарма хату параўноваюць з маці. Маці клапоціцца, забяспечвае ўтульнасць, абараняе ад бяспек, але ў сваю чаргу яе дзеткі павінны неяк адказваць на яе цяплыню; даваць ёй той клопат, на які яна сама не здольна:

Хата рагата, на каждым рагу найдзеш работу.

Канешне, мужчынская рука – гэта аснова звычайнай будыніны, яе знешні выгляд. Але ўнутраны камфорт, аўру цяплыні і спакою стварае жанчына. Менавіта жанчына надае дому жыццё, таксама як і жанчына надае жыццё дзіцяці:

Гумно плача без гаспадара, а хата без гаспадыні(20;213).

Загадкі, якія датычацца хаты і яе абсталявання ў асноўным закранаюць тыя рэчы хатняга быту, якія лічыліся найбольш каштоўнымі

Вось напрыклад:

Стаіць рубішча, у рубішчы варацішча, у варацішчы гогаль, а ў гогаля шчогаль.

(Дом, дзверы, печ, гаршчок)

Увогулле вельмі цікава асыятыўная пабудова гэтай загадкі і, вядома, што не кожны сучаснік зможа адгадаць яе.

Дом, дзверы, печ, гаршчок – гэта фундамент кожнай хаты. Гэта тыя рэчы, без якіх хата ўжо не хата.

Ці яшчэ загадкі такога кшталту:

Стаіць турыца, у турыцы лісіца, у лісіцы лаханька, у лаханьке чорны жук плыве(10;247).

Альбо:

Стаіць разрубіха, у разрубіхі разваліха, у разваліхі гогаль, у гогаля тыкаль(10;247).

(Хата, дзверы, печ, качарга).

На прыкладзе гэтых загадак можна ўбачыць, што хата-дом у народзе выклікае падабенства да нейкага “рубішча”, “разрубіхі” і “турыцы”. Самі словы гавораць аб нечым агромістым і значным. А таксама паслядоўнасць хатніх рэчаў, якія ідуць па чарзе, залежна ад сваёй каштоўнасці.

Заўсёды лічылася, што печ у хаце – гэта другая маці. Яна корміць, грэе, стварае цяплыню, дае прытулак і сон. І ў загадках печ з’яўляецца першым арыентырам хаты. Таму, натуральна, шмат загадак вуснай народнай творчасці прысвечана печы.

У загадках печ часта называюць як “маці таўстуха”, “маці галадуха”. І разам з печчу ў загадках у адзін рад ставяць агонь і дым, дзе агню надаюць ролю “дачкі краснухі” ці “дачкі залатухі”; а дым – “сын разбой”, “сын перапёл”:

Маці таўсцюха, дачка залатуха, а сын перабор выскачыў ва двор(10;254).

Вельмі дакладныя параўнанні. Загадку такой пабудовы цікава як загадваць, так і адгадваць. Элементам хатняга быту нададзены тыя ролі, якія так ці інакш датычаць кожнага.

Хата – гэта збудаванне, дзе па ўсіх правілах павінна жыць сям’я. І сама канструкцыя, структура хаты атаясамліваецца з так званай сям’ёй. Калі браць за прыклад тую ж самую загадку, то ў ёй нічога не гаворыцца пра бацьку-гаспадара і ўладара. І відавочна, што дом, хата і ёсць той самы бацька – галава сям’і і гэта само сабой зразумела. Дом-бацька галоўны і ўсё астатняе – печ, агонь, дым ідзе ад яго і належыць яму. Калі пайсці глыбей, то нават магчыма правесці паралель ад гэтага тыпу загадак да патрыярхальнага ўкладу жыцця беларусаў.

У хатніх загадках не мала месца адводзіцца дзверам і вокнам – гэта як ротавая адтуліна і вочы хаты:

Хто ні йдзе, дык вядзе, а на кут ці разачку не завядзе(10;264).

А ў наступнай загадцы нават сама пабудова прымушае задумацца: ці не пра вочы тут кажацца?

Побач стаяць, на вуліцу глядзяць, а сябе ніколі не бачаць(10;271).

Усе асноўныя рэчы хатняга інтэр’еру ўвасобіліся ў вуснай народнай творчасці. Тут прысутнічае гумар, без чаго немагчыма ў быце.

Прыказкі, прымаўкі, загадкі прымушаюць па-іншаму глядзець на тыя рэчы, што навокал нас, палягчаюць паўсядзённасць.

3.1. ПРА СКАРЫНУ І АЛІЗАРОЎСКАГА.

Дзейнасць і подзвіг Скарыны ўпісваюцца ў агульнаеўрапейскую культурную гісторыю. Але Скарына беларус і яго спадчына дае нам мажлівасць зіркнуць на сябе як бы з вышыні часу, убачыць сябе побач з іншымі народамі, –пераканацца, што наша гісторыя не горшая за іншыя, што яна такая ж багатая падзеямі і імёнамі, як і ў іншых народаў, што ў нас былі свае геніі, якія пакінулі след не толькі ў гісторыі і культуры свайго краю, а сталі як бы здабыткамі ўсяго чалавецтва, бо заслугі іх выходзяць далёка за нацыянальныя рамкі(22;11).

Скарына імкнуўся несці культуру да беларусаў. Ён быў першы, хто даў філасофскую інтэрпрэтацыю Бібліі. У яго творчасці такая рыса гуманізму, як любоў да роднай зямлі і суайчыннікаў, выявілася асабліва яскрава. Гэта любоў кіравала ім на працягу ўсяго жыцця. Каб выхаваць у сваіх чытачоў любоў да радзімы, ён выкарыстоўваў нават біблейскія кнігі. Прыкладам гэтага служыць яго трактоўка кнігі “Старога Запавету” “Юдзіф”: гутарка ідзе пра гераічны ўчынак легендарнай яўрэйскай жанчыны. Калі асірыйцы асадзілі родны горад Віфулію, Юдзіф пранікла ў палатку асірыйскага палкаводца Алаферна і адсякла яму галаву. Застаўшыся без кіраўніка, войска было дэмаралізавана і асада знята.

Добра вядома, што майстры Адраджэння даволі часта звярталіся да біблейскіх гісторый, каб тлумачыць актуальныя філасофскія ідэі і сацыяльна-палітычныя задачы свайго часу і свайго народа. Скарына таксама ў якасці прыклада гераічнага і самаахвярнага служэння сваёй айчыне апісвае подзвіг Юдзіф. Ён лічыў, што “Кніга Юдзіф” дана “к нашему научению, абыхом, яко зерцало, жену сию преславную пред очима имеющее, в добрых делех и в любви отчины не толико жены, но и мужи наследовали и всякого тружания и скарбов для посполитого доброго и для отчины своея не лютовали”(25;59).

Сваю любоў да Радзімы Францыск Скарына імкнуўся прывіць народу. Так гаворачы пра гераічны ўчынак Юдзіфі, Скарына робіць шырокія абагульненні: “Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; рыбы, плавающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым падобныя боронять ульев своих, – тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають”(25;59). Цяжка пераацаніць значэнне гэтых слоў любві і замілаванасці да роднага краю. Этыка Скарыны, такім чынам, выхоўвала ў чалавеку грамадзяніна і патрыёта, фарміравала якасці, неабходныя для актыўнай грамадска-практычнай дзейнасці на карысць свайго народа.

Па скарынаўскіх прадмовах багата рассыпаны розныя выслоў’і і афарызмы, глыбокадумныя выказванні першадрукара, якія сталі крылатымі. Гэта і яго патрыятычнае, па-народнаму простае і мудрае слова пра “вялікую ласку”, г.зн. любоў чалавека да роднага краю ў прадмове да той жа кнігі “Юдзіф”(21;35).

Увогуле аповесць пра Юдзіф, якая выратавала свой горад ад ворагаў, ён рэкамендуе трымаць перад сабою, як узор патрыятызму, самаахвярнасці і бескарыслівага служэння грамадскаму дабру. У гэтай прадмове Скарына звяртаецца да чытача з узнеслым публіцыстычным словам пра любоў да Радзімы як самае натуральнае і першаснае пачуцце ўсіх жывых істот, а тым больш надзеленага розумам чалавека(24;72).

Пазней палітычны мысліцель і правазнаўца Беларусі і Літвы сярэдзіны XVII стагоддзя Аарон (Адам) Аляксандр Алізароўскі разгледзіў ланцуг “дом – грамадства – дзяржава” у сваёй галоўнай працы “Аб палітычнай супольнасці людзей” (1651).

Увогуле паняцце “дом” Алізароўскі разглядае як сацыяльны канструкт, змест якога складаюць зносіны, звязаныя з узнікненнем і функцыянаваннем сям’і, а таксама зносіны паміж гаспадаром і яго подданымі. У такім значэнні гэтае паняцце даволі часта выкарыстоўвалася ў антычнай літаратуры. Блізкім да яго па значэнню з’яўляецца тэрмін “двор”.

Паводле класіфікацыі Алізароўскага, існуюць боскае, натуральнае і права народу(15;169-171). Пры гэтым боскае і натуральнае права знаходзяцца не ў падпарадкаванні другога першаму, а выступаюць як самастойныя віды і дапаўняюць адзін аднаго. Алізароўскі аналізаваў пераважна натуральнае права, якое прырода закладвае ў чалавеку як сацыяльнай і біялагічнай істоце. У сацыяльным аспекце прынцыпы натуральнага права выяўляюцца праз развіццё і ўдасканаленне сацыяльнай арганізацыі жыцця людзей: сям’я, фальварак, паселішча, грамадства, дзяржава.

Алізароўскі распрацаваў гуманістычную канцэпцыю Новага часу – грамадскага дагавору, паводле якога прызначэнне і мэты дзяржавы звязваюцца з агульнаграмадзянскай карысцю, ўзаемазацікаўленнасцю людзей у стварэнні палітычных саюзаў-супольнасцей. Перадумовы гэтага складваюцца ў рэгуляванні адносін у сям’і, двары (сукупнасці некалькіх сем’яў) або панскім фальварку, паселішчы, дзе ў рознай ступені фарміруюцца інстытуты ўлады: бацькоў над дзецьмі, пана над падданымі і інш. Дзяржаву Алізароўскі вызначае “як створаны з мноства паселішчаў саюз і аб’яднанне людзей якія звязаны правам, што і ўвайшлі ў згоду ў імя добрага і шчаслівага жыцця”. Дзяржава – гэта працілеглае дому і сям’е. Але ж безумоўна ідзе адтуль. Апошнія таксама з’яўляюцца нейкімі супольнасцямі, аднак створаныя не з паселішчаў, як дзяржава, а з пэўных асоб, а дакладней: з гаспадара і нявольніка, мужа і жонкі, бацькоў і дзяцей, якія жывуць разам ці асобна. Існуе таксама прыватная ўласнасць, яна мае назву маёмасць і служыць таму, каб сям’я і ўсе яе члены жылі разам, разам працавалі на карысць неабходных жыццёвых патрэб. У такой супольнасці галавой сям’і мае быць той, хто з’яўляецца старэйшым і пануе над астатнімі. Яго кіраўніцтва ў сям’і жонкай як супруга, бацькаўскае – дзецьмі, гаспадарчае – працаўнікамі мае назву домаўладкаванне. Такім чынам, з такога рода сем’яў, з мноства дамоў ствараюцца вёскі, а мноства вёсак зліваецца ў супольнасць грамадзян, якую мы называем дзяржавай. Яе праблемы ён цесна звязвае з пытаннямі грамадзянства. Паводле тагачаснай палітычнай ідэалогіі сапраўднымі грамадзянамі была толькі шляхта, арганізаваная ў замкнёнае каставае кола. Алізароўскі лічыў, што грамадзянамі дзяржавы з’яўляюцца ўсе жыхары, акрамя рабоў і іншаземцаў. Пры гэтым адзначаў, што ў грамадстве існуюць вышэйшыя і ніжэйшыя саслоўі, але для кожнага павінен існаваць свабодны пераход з аднаго саслоўя ў другое, і грамадзяне ўсіх саслоўяў роўныя перад законам(18;131-139).

Ігнараванне прынцыпаў грамадскага дагавору, паводле Алізароўскага, вядзе да гібелі дзяржавы. Разбуральнымі фактарамі з’яўляюцца дзеянні людзей, якія парушаюць чалавечыя сувязі, дрэннае кіраванне, адсутнасць законнасці і справялівасці, няроўнасць, эгаізм пануючых саслоўяў, несправядлівае выкарыстанне права, асабліка ў судах. Ён прытрымліваўся думкі, што дасканаласць дзяржавы залежыць ад найбольш рацыянальна выбранай формы кіравання. Сімпантыі Алізароўскага былі на баку спадчыннай манархіі, і ў той жа час ён быў праціўнікам тыраніі. На яго думку, у выключных выпадках у народа павінна існаваць права на паўстанне і забойства тырана(15;616).

У працы Алізароўскага ідэя “дзяржавы-дома” – узор працэсу фалькларызацыі. Праца бярэ свае вытокі з традыцыйнай народнай культуры прасякнутай ідэяй роднасці. Ва ўсіх відах беларускага фальклору паэтызуецца гаспадар, які па сутнасці з’яўляецца культурным героем беларускай традыцыйнай культуры і перш за ўсё земляробчага цыкла.

3.2. ВОБРАЗ ДОМУ Ў БEЛАРУСКІМ ВЫЯЎЛЕНЧЫМ МАСТАЦТВЕ 19 СТАГОДДЗЯ.

Цяжка знайсці дзе-нібудзь канкрэтнай тэматыкі “вобраз дома ў мастацтве”. Але не складана заўважыць вобраз беларускай хаты, нацыянальных беларускіх будынкаў у бытавым жанры і пейзажы беларускіх мастакоў.

Узяўшы не такое далёкае 19 стагоддзе, знойдзеш шмат знаёмых імён мастакоў, у творчаці якіх прысутнічае вобраз іх Радзімы – хаты, дома, млына...

У творах перадаюцца рысы беларускіх будынкаў таго часу. Заўважаецца частая аднолькавасць назваў твораў. Найчасцей сустракаюцца такія назвы як “На радзіме”, “Млын”, “Жніво”.

Напэўна менавіта вобраз дому асацыіруецца з Радзімай, з нечым родным, сваім. Здаецца, што мастак, стварыўшы твор, нават не задумваецца над назвай, яна ўзнікае як бы сама сабою, арганічна.

Млын – гэта тыповы беларускі будынак таго часу. Гэта не жыллё, але назваць млын у некаторым сэнсе домом безумоўна магчыма. Гэта зараз млын з’яўляецца музейным экспанатам, а яшчэ стагоддзе назад ён быў апорай жыцця сялян, іх надзеяй і хлебам. Млын можна назваць другім домам селяніна, дзе ён праводзіў часта большую частку дня і жыцця ўвогулле. Там снедалі і адпачывалі, весяліліся і сумавалі, але галоўнае – працавалі. Млын таксама карціна Радзімы ва ўяўленнях многіх беларусаў.

Сярод скарбаў Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі ў Маскве захоўваецца сціплы пейзаж, на якім намалявана ўскраіна беларускай вёскі. Праз невялічкую ручаінку, што струменіць уздоўж драўлянага плота, перакінуты масток. Віецца ўдаль пясчаная дарога. На гарызонце відаць саламяныя стрэхі ўбогіх сялянскіх хатак. Вакол цішыня і запусценне... Вячэрнія цені ляжаць на свеях пяску.

І гэтая закінутасць, гэты холад бязмежны, гэтая нязнанасць шляху балюча ўваходзіць у чалавечае сэрца(9;64).

Такі пейзаж не мог напісаць выпадковы сузіральнік. Бачна, што аўтар добра ведаў гэтыя мясціны, што ён правёў сярод гэтай прыроды ўсё сваё жыццё. Жывапісца, пэндзлю якога належыць пейзаж “На радзіме”, быў акадэмік Апалінарый Гілярыевіч Гараўскі. Гэты твор быў створаны ў вёсцы Брадзец Мінскай губерні. Тут знайшлі ўвасабленне думкі і пачуцці мастака, яго роздум аб лёсе сваёй радзімы. У гэтай карціне – усё блізкае і дарагое сэрцу мастака. Кожная дэталь напісана з вялікай цеплынёй і любоўю і гэтая любоў міжвольна перадаецца гледачу.

З выкрывальнай праўдай Гараўскі адкрывае перад намі запусценне беларускай вёскі. І хаця ў карціне сялян няма, глядач добра адчувае іх беднасць і разарэнне(9;70).

Безумоўна вобраз дома надае карціне пэўны сэнс, дапамагае гледачу ўбачыць тое, што хацеў падкрэсліць мастак. Дом надае творам, прысвечаным Радзіме поўнасць і пэўную закончанасць.

Вікенцій Дмахоўскі – “Клод Ларэн віленскіх аколіц”, як называлі яго сучаснікі(9;50). Такое сказалі пра беларускага пейзажыста не выпадкова. Пейзажы ягоныя родніць з пейзажамі французкага жывапісца XVII стагоддзя той асаблівы, крыху ідылічны дух, тая цікавасць да небагатага, звычайнага, што дазваляе знаходзіць у штодзённым эмацыянальны настрой, паэзію і веліч.

З ранніх работ Дмахоўскага цікавы пейзаж “На радзіме”. Патрыярхальны лад жыцця дробнай беларускай шляхты перададзены тут ярка і пераканаўча.

Мастак адступіў ад традыцыйных акадэмічных канонаў, якія былі яшчэ моцныя ў жывапісе пачатку XIX стагоддзя. Ужо ў самім выбары сюжэта бачна прывязаннасць і любоў да родных мясцін.

Прасторны фальваркавы двор – з тых, зарослых гусінай траўкаю і дробнымі пахучымі рамонкамі. Пад наглядам нянек гуляюць на ім панскія дзеці. Пасвяцца куры і снежна бялеюць на гладзі рачулкі гусі. На беразе сушацца сеці, сплываюцца кроплі з перакатаў, тырчыць драўляная ручка таптухі. Удалечыні, у карэтніку, расчынены дзверы. Праз іх відаць аглоблі брычкі. У цяні – звычайны сялянскі воз. А яшчэ крыху далей аднапавярховы драўляны прыземісты будынак фальварка над насунутым высокім дахам(9;54).

Такая характэрная, такая тыпова беларуская будыніна. А перад ёю ліпы і свечы пірамідальных таполяў, што ўскінуліся ў гарачае неба, і такі кашлаты, і такі мяккі мрэе за домам сад.

І ўсё выпісана з вялікай любоўю. Карціна шматбаковая, але галоўная роля належыць дому. Ён з’яўляецца цэнтрам карціны і на яго скіравана галоўная ўвага, гэта ўвасабленне думак мастака.

Таксама прыцягвае ўвагу твор Фердынанда Рушчыца “Млын”. Тут мастак глядзіць на прыроду, якую яму трэба ўславіць з вышыні птушынага палёту. Такі прыём дазваляе намаляваць на палатке ўсё зямное, а неба паказаць светлым адбіткам у вадзе, люстрам у зялёнай раме. Архітэктура млына і навакольныя рэчы пададзены ў непрывычным для гледача ракурсе. І будынак млына надзвычай тыповы для беларускага пейзажу – прыземісты, нізкі, над насупленай саламянай страхой. Усё ў ізумрудна-зялёных і чырванаватых танах(9;103).

Тут мастак услаўляе прыроду, а млын дапамагае гледачу ўбачыць беларускую прыроду вачамі простага чалавека, працоўніка-селяніна.

Вобраз беларускага будынка, дома дае мастакам магчымасць выразіць сваю думку, надаць карціне той сэнс, які жадаюць данесці да гледача. А мы праз гэты вобраз лягчэй і вельмі абвострана адчуваем пачуцці аўтараў.

3.3. ДОМ-ХАТА Ў ТВОРАХ В. БЯЛЫНІЦКАГА-БІРУЛІ

Хата – бясспрэчная аддзінка чалавечага існавання, і як бы ні была прывабна прастора, але ж матэрыяльныя патрэбы прымушаюць чалавека мець свой кут. І гэты “кут” так прывязвае да сябе найперш таму, што ён “свой”, што гэта пачуцце нават можна назваць “любоўю” і страта гэтай “любові” прыводзіць нават да вар’ятства.

І ніколі нельга забываць, што наш вялікі, адвечны кут – гэта нашы палі, лясы, азёры... Яны заўжды будуць з намі і будуць грэць наша сэрца пры думках аб Радзіме. І калі маеш свой уласны погляд на прыроду, калі разумееш яе, то заўжды будзеш адчуваць сябе дома.

Мастацтва творцы Вітольда Бялыніцкага-Бірулі пераконвае ў значэнні такога прытулку ў жыцці чалавека. У яго творах даволі часта з’яўляецца вобраз хаты і ён успрымаецца як адзінае з прыродай. Мастак пісаў Радзіму, а Радзіма – гэта прырода твайго краю, дом. А можа, менавіта вобраз хаты і ўдакладняў уяўленні пра каштоўнасць Радзімы.

“Я – беларус. Нарадзіўся ў маёнтку Крынкі каля Бялыніч на Магілёўшчыне.

...Маё жыццё з маленства пастаянна звязана з прыродай. У ёй для мяне быў сэнс жыцця” (19;32-33).

Хата ў творах мастака – гэта частка інтэр’еру прыроды, прыроды яго Радзімы.

“Вясна”, “Пачатак вясны”, “Вечар”, “Зімовы дзень” – вобраз хаты тут само сабой зразумелы, ён проста неабходны. Там недзе ўдалечыні некалькі хатак ці хата займае цэнтральнае месца, напрыклад у творы “Вясна” і ўдакладняе адлюстраванне пэўнай пары года. Гэта тое ж самае дрэва, бярвенні, што прыстасаваны для ўладкавання чалавечага жыцця ў прыродзе. Нават Ілля Рэпін у перапісцы з беларускім мастаком кажа: “Я заўжды з новым вялікім задавальненнем гляджу на ваш узгорак з хатамі, занесенымі снегам; люблю гэтыя беражкі, што белымі краямі адлюстроўваюцца ў горнай рэчцы”. І сапраўды, вельмі дакладны радкі І. Рэпіна: “Я так прывык асвяжацца душой перад вашымі жывымі павевамі праўды, прастаты і свабоды” (19;32-33).

Вось на гарызонце відаць хаткі, а да іх “шырокім пэндзлем прыкладзена дарога, што бяжыць па беларускіх узгорках да цудоўнага куточка – Вёска” (3;13).

Калі сцежка, то заўсёды дакладная – вядзе да хаты – хатак, царквы, млыну.

На сваіх палотнах мастак стварыў светлы, чысты, нібы жамчужны, каларыт, часам ахінуты тонкім вэлюмам серабрыстых беларускіх туманаў. Праз свае работы ён імкнуўся адлюстраваць саму душу беларускага народа, такую чыстую, непасрэдную, поўную блакітнай надзеі, часам туманную, але заўсёды лагодную і цёплую.

Прыгажуня-прырода... У карціне “Блакітная капліца” яна спіць пад мяккай коўдрай белага снегу. Як ложак захінае тонкая зімовая смуга, каб ніхто не змог патрывожыць салодкага сну. Усё наваколле прасякнута цішынёю, і нават ветрык прынік за ўзгоркам, каб не перашкаджаць чароўнаму спатканню яе, прыроды, з Мастаком(19;32-33). І зноў вясновыя хаткі – шэранькія, бервяныя, утульныя. Белыя дахі дамоў удалечыні, блакітная капліца – вось што стварае інтэр’ер зімовага дня, дакладней перадае настрой твора. Яны таксама адпачываюць пад коўдрай снегу, як і сама прырода.

У карціне “Быстрая рэчка” прырода ўзбуджана, быццам неўзабаве ўстрапянулася і рашуча рыхтуецца да вялікай змены. І зноў невялікія хаткі з’яўляюцца часткай прыроднага інтэр’еру. Будыніны не кідаюцца ў вочы як